Iluminatorstwo, cz. 1

           Zdobienie bogatych ksiąg rękopiśmiennych następowało zwykle po naniesieniu tekstu przez skrybę. Iluminatorzy najczęściej zaczynali od zdobienia ornamentyką marginalną, czyli wykonania bordiury, w skład której wchodziły motywy roślinne, geometryczne, zwierzęce, fantastyczne bestie lub miniatury z postaciami świeckimi lub scenki religijne.

            Do elementów zdobienia rękopisu należą:

 v  rubrykowanie: przekreślanie lub podkreślanie tekstu czerwonym atramentem, aby zaznaczyć ważność tekstu. Najczęściej na czerwono pisano pierwsze litery cytatów, imion, tytułów, cyfry i notatki na marginaliach;

Rubrykowanie na przykładzie kodeksu prawniczego z XIV wieku Sachsenspiegel.
Źródło:vhttp://www.bu.kul.pl/gfx/072/archiwum/sachsenspiegel_600.jpg

 v  zdobione inicjały: pierwsza litera wyrazu była zapisywana w większym rozmiarze od pozostałych, np. mogły mieć wielkość całej strony i być wykonane w innym kolorze. W gotyku inicjały były zdobione miniaturami zawierającymi scenki rodzajowe osób świeckich i świętych.

      Podział inicjałów według hierarchii ważności:

o   inicjał figuralny: zawierał przedstawienie postaci ludzkiej lub scenki rodzajowe, które pełniły również formę ilustracji przedstawiającej treść rozdziału;

o   inicjał ornamentowy: zawierał zdobienia geometryczne, roślinne, zwierzęce, hybrydy lub herb fundatora kodeksu;

o   inicjał malarski (fr. initiales champies): najprostsze mają postać złotych liter na malowanym prostokątnym polu najczęściej różowym lub błękitnym, które jest wypełnione włoskowatymi, delikatnymi ornamentami. Zależnie od wielkości dzieli się je na:

§  jednoliniowe, odpowiadające wysokością jednego wersu,

§  dwuliniowe, odpowiadające wysokością dwóch wersów,

§  trzyliniowe, odpowiadające wysokością trzech wersów, itd.

o   inicjał kaligraficzny:

§  inicjał składany, zawiera podzielony na dwie części trzonek litery wykonany najczęściej z czerwonego lub błękitnego atramentu. Z biegiem czasu trzonek zaczyna zajmować coraz więcej strony aż do uzyskania formy obramowania tekstu;

§  inicjał filigranowy malował skryba przepisujący tekst przez co był tańszy, nie zawierał też drogich pigmentów i metali takich jak złoto czy srebro.

Inicjał na przykładzie Psałterza Floriańskiego z początku XV wieku.
Źródło: http://www.bn.org.pl/download/image/1236613735.jpg

 v  miniatury całostronicowe pełniące formę ilustracji tekstu;

Miniatura całostronicowa na przykładzie Godzinek z XV wieku.
Źródło: http://www.kb.nl/sites/default/files/17_131g4_69v_70r_0.jpg

 v  bordiura: zdobione floraturą, motywami zwierzęcymi, maszkaronami, arabeskami i herbami rodowymi marginalia;

Bordiura florystyczna z elementami zwierzęcymi, Godzinki XV wiek.
Źródło: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/30/Book_of_Hours.jpg

 v  arabeska: ornament roślinny z dodatkiem, np. kwiatów, owoców lub zwierząt, którego rozkwit w Europie w iluminatorstwie i architekturze nastąpił w XV i XVI wieku. W Polsce mistrzem arabeski w iluminatorstwie był Stanisław Samostrzelnik (lata 1480-1541);

Żywoty papieży. Katalog arcybiskupów gnieźnieńskich i Żywoty biskupów krakowskich. Autor Jan Długosz, iluminacje Stanisław Samostrzelnik. Rękopis datowany na lata 1530-1535. Polska Biblioteka Narodowa.[1]
Źródło: http://www.poland.gov.pl/gallery/Literatura/Literatura-historia/Dlugosz-s.4.jpg

 v  floratura: ornament zbudowany z motywów roślinnych zdobiący marginesy stron, jednak nie tworzący bordiury, czyli zamkniętej zdobionej ramki;

Floratura na przykładzie Godzinek z XV wieku.
Źródło: http://nelabligh.files.wordpress.com/2012/11/book-of-hours3-e1366174020299.jpg

 v  banderola: [...] falista wstęga z napisem – wynalazek artystów średniowiecznych – zawierającym objaśnienie miniatury w formie sentencji lub dewizy, czyli krótkiego zdania wyrażającego myśl filozoficzną lub zasadę postępowania. Banderolę umieszczał artysta w dowolnym miejscu obrazu, a jeżeli napis na niej oznaczał słowa wypowiadane przez którąś z namalowanych postaci, wyprowadzał ją z jej ust.[2]

---

[1] Zdigitalizowana wersja: http://www.polona.pl/item/104669/0/ [dostęp: 14.07.2013]

[2] W. Gdowicz: O kaligrafii. Katowice 2000, s. 69.